Een bustour langs herbestemde kerken

‘De kerk is van ons allemaal, voor ons allemaal’

Waar het geloof stapsgewijs uit steeds meer kerken verdwijnt, gloort via herbestemming vaak hoop voor de gebouwen zélf en daarmee de leefbaarheid van buurt, wijk, dorp of stad. Tijdens een speciale kerkentour, op woensdag 9 oktober georganiseerd door de Leefbaarheidsalliantie Gelderland, zagen zo’n 70 belangstellenden hoe bewoners in Loil, Huissen, Angerlo en Bemmel hun ‘heilige huisjes’ hebben weten te behouden voor een nieuwe, andere toekomst.

door Pieter Matthijssen

Op zondag 12 mei jl. namen inwoners van Loil tijdens een laatste traditionele mis voorgoed afscheid van ‘hun’ Onze Lieve Vrouwe (OLV) Onbevlekt Ontvangen kerk. Met de bijzondere dienst verdween het geloof officieel uit het gebouw dat op 14 november 1910 werd gewijd. Tegelijkertijd was het emotionele moment de volgende stap in een door diezelfde inwoners ingezette gebiedsontwikkeling, met de centraal gelegen kerk als belangrijkste hoofdrolspeler. Niet zo vreemd dus dat juist Loil (spreek uit: Lóól) op deze tweede woensdag in oktober het startpunt is van een bustour langs (andere) herbestemde kerken in respectievelijk Huissen en Bemmel. De uitnodiging om deel te nemen aan het initiatief van Leefbaarheidsalliantie Gelderland, is niet aan dovemansoren gericht. Zo’n 70 vertegenwoordigers van gemeenten, kerken en culturele (erfgoed)instellingen, hbo-studenten en mensen uit de vastgoed- en kunstwereld hebben zich aangemeld om zich bij te laten praten, onderling kennis te maken of inspiratie op te doen voor ‘hun’ kerk.

Allesomvattende visie
Na een korte aftrap door William Willems namens de Leefbaarheidsalliantie, is het woord aan Onne Heesen, woordvoerder van de regiegroep Hart van Loil. “Ons verhaal begon zo’n drie jaar geleden, met het vrijkomen van het onrendabele gemeenschapsgebouw De Zomp (buurthuis en sportzaal, red.) dat we als bewoners voor 1 euro symbolisch konden overnemen. We wilden niet dat het pand zou verdwijnen, dus hebben we meteen een werkgroep opgericht. Toen niet veel later bleek dat óók de kerk zou sluiten, zijn we opnieuw begonnen met één, allesomvattende visie voor gebiedsontwikkeling in het centrum. Behalve De Zomp en de kerk kwamen ook de pastorie, de tuin en het kerkplein vrij. Al snel is uit de vijf grootste verenigingen van Loil een regiegroep geformeerd; financiën, communicatie en woordvoerderschap werden apart belegd.”

Gezamenlijke exploitatie
Volgens de laatste herbestemmingsplannen verrijzen er in de pastorietuin een nieuwe sporthal en een nieuw buurthuis, terwijl de oude pastorie straks plaats zal bieden aan een begeleid wonen project. De kerk zelf, via een sluis verbonden met sporthal en buurthuis, wordt het gemeenschapsgebouw voor in principe alle 17 verenigingen die samen ook de exploitatie op zich nemen. Tevens doet het gebouw dienst als cultuurhuis voor evenementen, kleine concerten, workshops en vergaderingen. Door de geplande sloop van De Zomp komt er bovendien ruimte vrij voor kleine woningbouwprojecten, gezien de lange wachtlijst in het 1700 inwoners tellende dorp geen overbodige luxe. Heesen: “In het meest ideale geval had ook de basisschool ‘ja’ gezegd tegen het nieuwe plan, maar het schoolbestuur kwam met aanvullende eisen. Tijd om langer te wachten was er niet. Wel hebben we in de ontwerpschets ‘met potlood’ een plekje voor de school ingetekend, mochten ze op termijn alsnog willen aansluiten.”

Delen is bestaan
Die samenwerkingsbereidheid vormt ook de basis voor een goede verstandhouding met alle Loilse verenigingen. ”Het was lastig om iedereen op één lijn te krijgen, verenigingen hebben vaak hun eigen belangen”, vertelt Heesen. “Maar door goed overleg en nauw contact ontstond al snel het idee dat je het in een kleine kern niet redt als je allemaal apart wil regeren. Bundelen is delen, delen is bestaan. Doe je dat niet, dan zoeken verenigingen, dus de mensen, sneller hun heil buiten het dorp.”

Dat juist de kerk een belangrijke rol speelt in dat bestaan, is volgens Heesen logisch. “De kerk staat hier al ruim 100 jaar, belichaamt een stukje emotie. Daarbij komt: kies je voor nieuwbouw, dan ga je berekenend om met het aantal te bouwen vierkante meters. In de kerk moeten we het doen met de ruimte die we hebben, waardoor we bijvoorbeeld nog steeds uitvaarten in een kerkachtige setting kunnen organiseren. Dat was anders waarschijnlijk niet gelukt.”

400 geldschieters
Op naar de eerste tussenstop, de Zandse Kerk in Huissen, waarvan de in december 2014 opgerichte gelijknamige stichting sinds 29 september 2017 eigenaar is. En waar stichtingsvoorzitter Jos Jeurissen zijn publiek meeneemt in het verhaal van het gebouw dat anno nu dienst doet als multifunctioneel ontmoetingscentrum. “Na maar liefst vier jaar onderhandelen kregen we de zegen van parochie en bisdom om de kerk over te nemen, op voorwaarde dat we zelf een donatie van minimaal 100.000 bij elkaar brachten. Voldoende draagvlak creëren was spannend, maar viel in de praktijk enorm mee. Via crowdfunding haalden we zelfs meer dan een ton op, verdeeld over bijna 400 geldschieters. Wat meteen aangeeft wat het gebouw betekent voor de mensen hier in de wijk.”

Kloppend hart
In de voormalige kerk, waar het dankzij verschillende plafondheaters behaaglijk warm is, zijn onder meer een bar en twee multifunctionele ruimtes gebouwd. Het tussenstuk naar de oude pastorie is omgebouwd tot een eigentijds rouwcentrum. Jeurissen: “Eind 2018 zijn we opengegaan, vanuit de invalshoek om dit gebouw op een eigentijdse manier als kloppend hart voor oud en jong in de wijk overeind te houden. Dat zie je ook terug in ons aanbod. Zo organiseren we elke woensdagochtend een koffieochtend voor inmiddels zo’n 100 mensen, vooral ouderen. Ook werken we mee aan het organiseren van schoolmusicals, kooruitvoeringen en inspiratiebijeenkomsten. Verder starten we binnen afzienbare tijd een Alzheimercafé.”

Grote huiskamer
“We willen vooral uitstralen dat mensen bij ons te gast zijn”, vervolgt secretaris Herman Geerts. “De Zandse Kerk is één grote huiskamer, een plek voor reünie en ontmoeting. Daarmee blijft het gevoel van ‘vroeger’ behouden. Het religieuze, kerkelijke aspect is weliswaar naar de achtergrond verschoven, maar de diepgang van het onderlinge contact is gebleven. Dat zie je mooi terug bij volwassenen die in de wijk hun jeugd hebben doorgemaakt, intussen verhuisd zijn, maar hiernaartoe komen voor het afscheid van hun vader of moeder. Dat dit kan op een plek die ze nog van vroeger kennen, voelt goed, is iets dat je als gemeenschap met elkaar wilt en kunt meemaken. Al ligt daar meteen ook een grote uitdaging. Deze week nog hadden we drie dagen achter elkaar een uitvaart met aansluitend een koffietafel; allemaal in dezelfde ruimte. Dan komt er in korte tijd veel op ons af en vraag je veel van de vrijwilligers. In die vrijwillige inzet schuilt onze grote kracht, maar tegelijkertijd is het onze zwakte, zeker tijdens dit soort hectische dagen.”

Bepaalde urgentie
Terwijl sommige deelnemers zich via verschillende speeddatesessies laten informeren over kansen en mogelijkheden van ‘herbestemming’, maken anderen kennis met elkaars ‘uitdagingen’. “Bij ons is van lege kerken, dus herbestemming, geen sprake”, aldus David Bakker, beleidsmedewerker Welzijn gemeente Neder-Betuwe. “Wél spelen er verschillende leefbaarheidsvraagstukken die linken aan wat ik vandaag hoop te zien en te horen, zoals het samen organiseren van activiteiten of het mensen op een andere, nieuwe manier met elkaar verbinden.” Aan een tafeltje verderop vertelt vastgoedondernemer Dirk Jan Franken over de aanschaf van zijn ‘eigen’ kerk, in Puijflijk. “Het kopen van een kerk stond al heel lang op mijn wensenlijstje. Nu het me is gelukt, wil ik er iets goed mee doen ook. Mijn plan? Het gebouw transformeren tot een gemengde woonvorm voor mensen met dementie en mensen met een verstandelijke beperking.” Monique Jongenburger van de Leefbaarheidsalliantie Gelderland, is blij met de enthousiaste geluiden om haar heen. “Er zit zoveel energie in en op plekken waar de dienst uit kerken is verdwenen. Al die verhalen over hoe bewoners samen de kerk overeind houden, een bepaalde urgentie voelen om het gebouw te laten staan; ik vind het echt tof.”

Oude pastorie
Ook in Angerlo hebben bewoners de handen ineengeslagen om religieus erfgoed nieuw leven in te blazen, in dit geval de oude pastorie van de Galluskerk. “Het gebouw dreigde te verkrotten en stond op de nominatie om te worden verkocht”, vertelt woordvoerder André Bikker tijdens een afsluitend praatje in de Zandse Kerk. “Daarmee zou het verloren gaan voor de gemeenschap, wat enorm jammer was. Als bewoners kregen we een half jaar om een plan te maken, waarbij we inspiratie opdeden bij de PKN-pioniersplekken (nieuwe vormen van kerkzijn vanuit de Protestantse Kerk in Nederland, red.)  en via een bewonersenquête de interesse in het dorp peilden.”

Tijd en stilte
Uiteindelijk is in april 2018 pioniersplek ‘Komdersuut’ van start gegaan in het opgeknapte monumentale pand met zijn groene buitenruimte. Bikker: “We kiezen bewust niet voor activiteiten voor verschillende generaties, maar betrekken liefst meerdere generaties tegelijk bij ons aanbod. Voor ouderen is contact met jongeren vaak een positief leerproces. Andersom geven ouderen aan jongeren het verhaal van het gebouw en de omgeving door. Intussen hebben we twee bestemmingswijzigingen, horeca en detailhandel, op het gebouw gekregen, wat meer zelfstandigheid, dus meer mogelijkheden oplevert.” Komdersuut wil volgens Bikker ook een oplaadpunt creëren voor de buurt, de ‘buurt achter de buurt’, passanten en toeristen om zo een eigentijdse vorm van zingeving en geloven te doen ontstaan. “We leven in een tijd met een chronisch tekort aan tijd en stilte. Dat is precies wat je bij ons kunt vinden, naast creativiteit, aandacht, een uitgestelde lunch of een kop koffie. De kunst is om de aandacht te verdelen, over de dorpsgrenzen heen te kijken. Lokaal red je het niet.”  

Plan B
Door naar de laatste stop van vandaag, TheaterKerk Bemmel. Wat meteen opvalt bij binnenkomst via de glazen galerij is de oorkonde ‘Duurzaamheidsprijs 2019’, een beloning die je in kerken-oude-stijl niet zo snel aan de muur ziet hangen. Eenmaal binnen in de ruime foyer, neemt Misjà Heinink, voorzitter Stichting TheaterKerk Bemmel, het woord. “Deze kerk is in 2012 is gesloten. Al snel volgde de conclusie dat het gebouw een mooi alternatief zou zijn voor het verouderde sociaal-cultureel centrum, De Kinkel. De gemeenteraad schoot het plan af, liet De Kinkel open en wilde de kerk afstoten. Maar er kwam een Plan B, geïnitieerd door drie groepen die dringend om ruimte verlegen zaten en de kerk wilden ombouwen tot een multifunctionele theaterkerk die naast De Kinkel kon bestaan.”

150 vrijwilligers
Trots vertelt Heinink hoe het ondanks (of misschien wel: dankzij) de gemeentelijke afwijzing toch goed kwam met de financiering en herbestemming van het gebouw. “Lokale, provinciale en landelijke fondsen brachten 2 miljoen euro binnen, waarna een crowdfundingsactie nog eens 500.000 euro extra opleverde. Toen we het geld eenmaal hadden, volgden de mensen haast vanzelf. Binnen een mum van tijd hadden zich zo’n 150 vrijwilligers gemeld. In november 2015 is de verbouwing gestart. Daarbij lag de focus op duurzaamheid. Zo zijn 10 putten aangelegd voor het opwekken van aardwarmte, ligt het dak vol zonnepanelen en is bijna overal LED verlichting aangebracht. Ook zijn veel materialen hergebruikt. De tafels in de foyer en de bar bijvoorbeeld zijn gemaakt van kerkbanken, marmer uit de vloer is verwerkt in de trap.”

Ongekend trots
Tijdens een rondleiding blijkt nog maar eens wat voor een huzarenstukje de Bemmelse gemeenschap heeft geleverd. Wie niet beter weet, zou denken dat de TheaterKerk drijft op betaalde krachten die hun sporen in horeca, techniek en management ruimschoots hebben verdiend. Maar niets is minder waar. “Het gebouw is verpacht aan een exploitant die de horeca en backoffice beheert, zoals planning, verhuur en logistiek”, vertelt Heinink. “Verder wordt alles - beheer, onderhoud, techniek, schoonmaak en barbeheer – door vrijwilligers gedaan. Er is niemand in dienst. Intussen organiseren we zo’n 650 activiteiten voor bijna 35.000 bezoekers per jaar, variërend van theater en films tot podiumavonden en uitvaarten. Met elkaar zijn we ongekend trots op het gebouw dat we zelf hebben neergezet. De kerk is van ons allemaal, voor ons allemaal. Dat voelt ook écht zo.”

Heilige Nachten
Op de terugweg naar startpunt Loil vertelt Sanne Kiel over het pop-up initiatief ‘Heilige Nachten’ dat ze samen opzette met Jennemie Stoelhorst. “Met Heilige Nachten combineren we het concept van leegstaande kerken met een unieke slaapervaring als mooi moment van bezinning. Ook de kerk profiteert, omdat het 40% van de inkomsten krijgt. Intussen zijn we gestart in de Mariaboodschapkerk in Goirle.” Maar Heilige Nachten is méér dan slapen in een kerk alleen, legt Kiel uit. “Het draagt bij aan verhalen van de kerk, aan meer maatschappelijke betrokkenheid bij het fenomeen van steeds meer leegstaande kerken en hun toekomstige functie. Bovendien kan de eigenaar nadenken over eventuele nieuwe mogelijkheden, terwijl er tegen betaling op zijn kerk wordt gepast. Hoe fijn is dat?”